İstanbul
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasının (TCMB), genel ağ sitesinden derlenen bilgiye göre, Birinci Dünya Savaşı sonrasında, dünyada ortaya çıkan çıkarma sağlayacak özek bankalarının oluşturularak devletlerin öz dünyalık politikalarını özgür namına belirlemeleri yönündeki eğilimin tesiri ve Kurtuluş Savaşı ile kazanılan politik bağımsızlığı hesaplı bağımsızlıkla yükseltmek amacıyla birlikte özek bankası kurulması yönündeki tartışmalar ve icraat mücahede kazandı.
Bu mevzunun evvel kere ele alındığı 1923 İzmir ekonomi Kongresi'nde, başta "milli talih bankası" kurulması düşüncesi üstünde duruldu. 1927'de Maliye Bakanı Abdülhalik Renda'nın özek bankası kurulması karşı sunmuş bulunduğu anayasa taslağı ikrar edildi. Ayrıca, Merkez Bankasının kuruluş evresinde araştırma görevlisi olması düşüncesince öteki devletlerin özek bankalarından da düşün istendi.
1928 senesinde Türkiye'ye çağırma edilen Hollanda Merkez Bankası yönetim Meclisi Üyesi Dr. G. Vissering, hazırladığı raporda hükümete değgin kullanılmamış ve özgür birlikte özek bankasının gerekliliğine dikkati çekti. Bir yıl sonradan İtalyan Uzman Kont Volpi, Türk parasının istikrarının sağlanması düşüncesince birlikte özek bankası kurulmasının kondisyon bulunduğunu belirtti.
Söz konusu gelişmelerin arkası sıra hükümet özek bankası kurulmasına değgin mukteza kanuni çerçevenin hazırlanması düşüncesince harekete geçti. Lozan Üniversitesi'nden Prof. Leon Morf'un katkılarıyla Merkez Bankası hukuk tasarısı hazırlandı. Tasarı, Türkiye Büyük Millet Meclisince 11 Haziran 1930'da ikrar edildi. 1715 mahdut Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu ismi ile 30 Haziran 1930'da Resmi Gazete'de yayımlandı.
Farklı büyüklenme ve firmalar kabilinden düzenlenen işlevlerin yegâne elde toplanmasının arkası sıra 3 Ekim 1931'de faaliyetlerine başlamış bulunan Merkez Bankası, çağ bakımından 90'ıncı kuruluş yıl dönümünü kutluyor.
Banka, öteki amme kurumlarından ağız ağıza ayrı ve özgür statüsünün birlikte işareti olarak, çok ortaklı müşareket şeklinde türel varlığını kazandı. Bankanın hisseleri; A, B, C ve D edinmek neredeyse mecmu 4 sınıfa ayrıldı. A sınıfı paylar Hazine'ye, B sınıfı paylar ulusal bankalara, C sınıfı paylar ecnebi bankalar ile ayrıcalıklı şirketlere ve D sınıfı paylar Türk tecim kuruluşlarıyla Türk tabiiyetli asıl ve hukuksal bireylere ayrıldı.
Banknot matbaası kuruldu
İkinci Dünya Savaşı'nın menfi etkilerinin hissedildiği 1940'lı zamanlarda eksiksiz dünyada bulunduğu kabil Türkiye'de de Merkez Bankası, amme kesiminin finansman açığını kapatmaya müteveccih uygulamalarda bulundu.
1950'li yıllarda, repo ve çabuk kalkınmanın finansmanı Merkez Bankası kaynaklarından sağlandı. Hazine'ye çelimsiz vadeli öndelik olanağı verilerek kasacı kaynakları kamunun kullanımına açıldı. Bu devirde Merkez Bankası düşüncesince gerçekleşmiş bulunan ehemmiyetli birlikte evolüsyon de 1955 senesinde kâğıt dünyalık matbaasının kurulması ve 1957 yılından itibaren banknotların ülkede basılmaya başlanması oldu.
Planlı ekonomiye geçişin yaşandığı 1960'lı zamanlarda Merkez Bankası, hesaplı koşullara ve piyasasının gelişimine koşut olarak, genişlemeci dünyalık politikaları takip etti ve kamuya pınar sağlamaya bitmeme etti. Bu devirde ayrıca, kambiyo kontrolüne değgin uygulamaların şişman çoğunluğu Merkez Bankasına devredildi.
1211 mahdut kanun
Dünya genelinde İkinci Dünya Savaşı'ndan sonradan ortaya çıkan değişikliklere uzlaşma getirmek ve Merkez Bankasının etkinliğini çoğaltmak amacıyla 14 Ocak 1970'de 1211 mahdut Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu ikrar edildi. Böylelikle tarihinde dünkü birlikte çevrim başlamış bulunan Merkez Bankası, azda olsa de olsa, zamanın hesaplı ve özek bankacılığı alanındaki yeniliklerini yansıtan birlikte yapıya kavuştu.
Söz konusu anayasa bankanın kanuni statüsü, düzenleme yapısı, mezuniyet ve görevlerinde ehemmiyetli tadilat getirdi.
Anonim müşareket statüsü mahfuz Merkez Bankasının sermayesi, 15 milyon liradan 25 milyon liraya yükseltildi. Hazine'nin ehil bulunduğu kapital payının yüzdelik 51'den az olamayacağı da kanunda arazi aldı.
1211 mahdut kanunun getirmiş bulunduğu birlikte öteki teceddüt de "guvernörlük" ismi sunulan riyaset makamı oldu. Dış özümleme ve ilişkilerde denklik, protokolde muadele sağlanması amacıyla kurulan riyaset makamına evvel namına Naim Talu getirildi.
Guvernörlük makamının yanında, reis bey ve reis bey yardımcılarından meydana mevrut "yönetim komitesi" ismi altında dünkü birlikte değişmeyen ikrar etme organı oluşturuldu. Bankanın en yukarı değişmeyen ikrar etme organı statüsündeki 8 üyeli yönetim Meclisi ise 6 üyeli Banka Meclisi'ne dönüştürüldü.
İlgili kanun, Merkez Bankasına alakadar fariza ve yetkilerin artırılması açısından da ehemmiyetli yenilikler içerdi. Hazineye verilebilecek çelimsiz vadeli öndelik miktarının yukarı sınırı, alakadar yıla alakadar bütçe ödeneklerinin yüzdelik 15'i oranında yükseltildi.
1980 sonrası dönem
1980'lerde yaşanmış bulunan hesaplı gelişmeler, hem Türkiye bununla beraber Merkez Bankası açısından birlikte dönüm noktası durumunda oldu. 24 Ocak 1980'de açıklayan kararlar ile Türkiye ekonomisinde strüktürel birlikte inkılap başlatıldı.
Başlatılan mali serbestleşme süreci ile dünyalık ve kur politikalarının Merkez Bankası kabilinden etraf ekonomisi ile mevzun birlikte biçimde yürütülmesi düşüncesince mukteza altyapının sağlanması anlamında ehemmiyetli adımlar atıldı. Para politikası kapsamında, yatırım ve mangır faizlerinin etraf koşullarında belirlenmesi hükme bağlandı.
Türk parası, ecnebi nukut karşısında devalüe edilerek çakılı kur diyeti ortadan kalktı. 1983 senesinde Merkez Bankası, kalburüstü ve döviz rezervlerini çalışan birlikte biçimde kumanda etmek dair izinli bir vaziyete getirildi. 1987'de bariz etraf işlemleri hazırlamaya başlamış bulunan Banka, çağcıl açıdan dünyalık ve döviz piyasalarının kurulmasına da önderlik etti.
1989'da Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 mahdut değişmeyen ile hesaplı birimlerin döviz ile muamelat yapmalarına müsaade verildi ve Türk parasının çevrilgen anons edilerek bağıl hâlâ elastik birlikte döviz kuru diyetine geçildi.
1990'da Banka, evvel kere kamuoyuna duyurduğu dünyalık programı ile döviz kurları ve repo oranlarındaki istikrarı bozmadan sektörün akışkanlık ihtiyacını karşılamayı hedefledi.
21 Nisan 1994'te Hazine'nin Merkez Bankası kaynaklarını kullanımına son getirildi. Bunun yanında, 1997 senesinde imzalanan birlikte tören düzeni ile 1998 yılından itibaren Hazine'nin Merkez Bankasından çelimsiz vadeli öndelik kullanamayacağı karara bağlandı.
Banka, taşıt istiklaline kavuştu
Merkez Bankasının 1995-1999'da izlediği politika, mali piyasalarda istikrarı sağlamaya yönelikti. Enflasyonun arama dibine alınamaması dolayısıyla 2000 senesinde döviz kuruna mebni dünkü birlikte denge programı yürürlüğe kondu. Ancak 2000 yılı sonlarına akıllıca ekonomide çoğalma yayınlayan güvenlik kaybı ve 2001'de ortaya çıkan kriz, programın sonlandırılmasına bozukluk oldu. Bunun natürel kararı olarak, 22 Şubat 2001'de döviz kurları dalgalanmaya bırakıldı.
Kriz hemen sonra 25 Nisan 2001'de ekonomide yaşanmış bulunan strüktürel inkılap sonrası Merkez Bankası Kanunu'nda ehemmiyetli tadilat yapıldı.
Fiyat istikrarını sağlamak, Merkez Bankasının asliye maksadı namına bariz birlikte biçimde tanımlandı. Bu çerçevede, Merkez Bankasının dünyalık politikası mevzusundaki uygulamaları ve kullanacağı araçları direkt kendisinin belirleyeceği hükme bağlandı. Böylelikle Banka, taşıt istiklaline kavuştu.
Banka'nın paha istikrarını terazi maksadı ile çelişmemek kaydıyla, hükümetin repo ve istihdam politikalarını destekleyeceği hükme bağlandı.
Finansal istikrarı sağlamak, Banka'nın müzahir maksadı namına tanımlandı. Merkez Bankasının Hazine ile öteki amme büyüklenme ve kuruluşlara öndelik vermesi, mangır açması ve bu şirketlerin ihraç etmiş bulunduğu istikraz araçlarını asli piyasadan satın alması yasaklandı. Bu sayede bankanın kamusal finansman gereksinimi düşüncesince birlikte pınar olması engellendi.
Para politikası stratejilerinin ve değişmeyen ikrar etme mekanizmalarının kurumsallaşması amacıyla Para Politikası Kurulu (PPK) oluşturuldu.
Paradan 6 kullanılmamış atıldı
2002 yılına gelindiğinde, çağcıl birlikte dünyalık politikası stratejisi bulunan finans şişkinliği hedeflemesi diyeti uygulamasına geçildi. Örtük finans şişkinliği hedeflemesinin uygulanmış bulunduğu 2002-2005'te, rejimin mukteza ön koşullarının karşılanmasına çalışıldı. Merkez Bankasının fen ve kurumsal altyapısı güçlendirildi, kestirim modelleri geliştirildi ve data seti genişletildi. Bu süreçte Araştırma Genel Müdürlüğü, Araştırma ve Para Politikası Genel Müdürlüğü şeklinde baştan yapılandırıldı ve yazışma politikalarının etkinliğini getirmek amacıyla İletişim Genel Müdürlüğü kuruldu.
2005 yılından itibaren yöntem kararları ile alakadar öngörülebilirliğin artırılması amacıyla birlikte salname PPK derinti tarihleri, birlikte takvim çerçevesinde başlangıçta açıklandı. Tüm bu proses böylecene 2006 senesinde bariz finans şişkinliği hedeflemesi diyeti uygulanmaya başlandı.
1 Ocak 2005'te Türk lirasından 6 kullanılmamış atıldı, Yeni Türk Lirası ve dünkü kuruşlar tedavüle çıkarıldı. 1 Ocak 2009'da paradan "yeni" ifadesi kaldırıldı. Türk lirası, kâğıt dünyalık ve kuruşlar yenilenen dizayn ve boyutlarla dolaşıma çıkarıldı.
Halihazırda bankanın sermayesi 25 bin TL olup 250 bin nüsha hisseye ayrıldı. 2019 sonu bakımından Merkez Bankası sermayesinin yüzdelik 55,12'si (A) sınıfı, yüzdelik 25,74'ü (B) sınıfı, yüzdelik 0,02'si (C) sınıfı, yüzdelik 19,12'si ise (D) sınıfı hisselerden oluşuyor.
Merkez Bankasının 2020 sonu bakımından 3 bin 499 personeli bulunuyor.
Kuruluştan bugüne başkanlar
Kuruluşundan bugüne 25 kişi, TCMB Başkanı namına fariza yaptı.
İlk reis bey bulunan Selahattin Çam 1931-1938'de bu rolü yürüttü. Çam'ın arkası sıra Kemal Zaim Sunel (1938-1949), Mehmet Sadi Bekter (1949-1950), Osman Nuri Göver (1951-1953), Mustafa Nail Gidel (1953-1960), Memduh Aytür (1960), İbrahim Münir Mostar (1960-1962), Ziyaettin Kayla (1963-1966) Naim Talu (1967-1971), Memduh Güpgüpoğlu (1972-1975), Cafer Tayyar Sadıklar (1976-1978), Hakkı Aydınoğlu (1979-1981), Osman Şıklar (1981-1984), Yavuz Canevi (1984-1986), Rüşdü Saracoğlu (1987-1993), Bülent Gültekin (1993-1994), Yaman Törüner (1994-1995), Gazi Erçel (1996-2001), Süreyya Serdengeçti (2001-2006), Durmuş Yılmaz (2006-2011), Erdem Başçı (2011-2016), Murat Çetinkaya (2016-2019), Murat Uysal (2019-2020) ve Naci Ağbal (Kasım 2020-Mart 2021) reis bey namına fariza yaptı.
Mart 2021'de riyaset görevine getirilen Prof. Dr. Şahap Kavcıoğlu, halihazırda vazifesini sürdürüyor.
